Wyrok SN z 27 lutego 2019 r. (II CSK 19/18)

W tym wyroku SN (uzasadnienie) wyraził kilka interesujących poglądów, które będą miały wpływ na kolejne orzeczenia w sprawach kredytów powiązanych z walutą obcą.

Sprawa dotyczy zawartej w dniu 23 kwietnia 2008 r. umowy kredytu hipotecznego w kwocie 141 928,69 zł, nominowanego do CHF, według kursu kupna tej waluty obowiązującego w tym banku, na sfinansowanie spłaty kredytu zaciągniętego na cele mieszkaniowe, którego pierwotnym celem było sfinansowanie remontu budynku mieszkalnego

W orzecznictwie Sądu Najwyższego w odniesieniu do kredytów zawieranych przed tą nowelizacją prawa bankowego zostało już wyjaśnione, że dopuszczalne jest zaciągnięcie zobowiązania kredytowego w walucie obcej z równoczesnym zastrzeżeniem, że wypłata i spłata kredytu będzie dokonywana w walucie krajowej, z tym że tego rodzaju zastrzeżenie dotyczy wyłącznie sposobu wykonania zobowiązania, a zatem nie powoduje zmiany waluty wierzytelności (por. wyrok z dnia 25 marca 2011 r., IV CSK 377/10, nie publ. oraz z dnia 29 kwietnia 2015 r., V CSK 445/14, nie publ.).

Powyższe twierdzenie SN nie zasługuje na aprobatę. Nie można zgodzić się z tezą, że zobowiązanie wyrażone jest w walucie obcej, jeżeli jego wykonanie może nastąpić wyłącznie w walucie polskiej. Zgodnie z art. 353 § 1 kodeksu cywilnego “Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić”. Jeżeli więc na podstawie umowy kredytobiorca ma roszczenie o wypłatę kwoty w złotych, zaś kredytodawca ma roszczenie o zwrot kwoty w złotych, to treścią zobowiązania jest świadczenie w złotych, a nie w walucie obcej.

Rozważania te są zresztą o tyle bezprzedmiotowe w niniejszej sprawie, że jak wskazał sam SN, kwota kredytu została określona w umowie w walucie polskiej. Tym bardziej jest więc oczywiste, że nie mamy tu do czynienia z zobowiązaniem określonym w walucie obcej.

Jednak mechanizm ustalania przez bank kursów waluty, który pozostawia bankowi swobodę, jest w sposób oczywisty sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta, a klauzula, która nie zawiera jednoznacznej treści i przez to pozwala na pełną swobodę decyzyjną przedsiębiorcy w kwestii bardzo istotnej dla konsumenta, dotyczącej kosztów kredytu, jest klauzulą niedozwoloną w rozumieniu art. 385¹ § 1 k.c. (por. wyrok z dnia 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14, nie publ.).

(…)

Niezależnie od tego błędu, rozumowanie Sądu obu instancji nie jest
prawidłowe, bowiem analizy skutków stosowania przez pozwany bank mechanizmu przeliczania CHF na PLN dokonywały na podstawie zapisu umownego, który jak wyżej wskazano okazał się niedozwolonym postanowieniem umownym w rozumieniu art. 385(1) § 1 k.c., skoro pozostawiał pozwanemu swobodę w kształtowaniu kursu CHF. Oczywistym jest, że jeżeli dane postanowienie umowy jest niedozwolone, to skutki jego stosowania przez bank nie mogą podlegać ochronie prawnej, a do tego sprowadzałoby się przyjęcie koncepcji Sądów meriti.

Powyższe twierdzenie SN w pełni zasługuje na aprobatę i powinno położyć kres ekwilibrystyce niektórych sędziów, którzy dowodzą, że tego typu uprawnienie nie narusza interesów konsumentów.

Do celów przestrzegania przez przedsiębiorcę w stosunku do konsumenta wymagania przejrzystości zasadnicze znaczenie ma to, czy umowa wskazuje w sposób jednoznaczny powody i specyfikę mechanizmu przeliczania waluty, tak by konsument mógł przewidzieć, na podstawie transparentnych i zrozumiałych kryteriów, wynikające dla niego z tego faktu konsekwencje ekonomiczne (zob. uzasadnienie wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 30 kwietnia 2014 r., nr C – 26/13, sprawa Árpad Kásler, Hajnalka Káslernè Rábai przeciwko OTP Jelzálogbank Zrt). Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy indeksacja prowadząca do zmiany wysokości świadczenia zobowiązanego stanowi w istocie wariant waloryzacji sądowej, mają zatem zastosowania do niej przesłanki określone w art. 358¹ § 3 k.c. nakazujące rozważenie interesów stron i zasad współżycia społecznego w określaniu zmiany wysokości umownego świadczenia (por. uzasadnienie wyroku z dnia 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16, nie publ.).

To bardzo ważne stwierdzenie SN wskazuje, że waloryzacja umowna (indeksacja) może być stosowana jako sposób na ochronę wartości nabywczej pieniądza, a nie w oderwaniu od tych zmian. Wskazuje to na możliwe naruszenie przez umowę zasad współżycia społecznego jeżeli indeksacja do kursu waluty obcej jest oderwana od zmian siły nabywczej polskiego złotego – co miało miejsce w przypadku zmiany kursu CHF. Na naruszenie zasad stosowania waloryzacji umownej zwrócił też uwagę Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z 27 sierpnia 2018 r. (XXIV C 241/17).

Zgodnie z art. 385¹ § 2 k.c. niedozwolone postanowienie umowne nie wiąże konsumenta, co uzasadniania jego bezskuteczność od samego początku, którą sąd uwzględnia z urzędu (por. wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 26 października 2006 r. w sprawie E. M. Mostaza Claro przeciwko Centro Movil Millenium, C – 243/08 i z dnia 1 października 2015 r. w sprawie M. Bucura przeciwko S.C. Bancpost SA, C – 348/14; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2007 r., III CZP 62/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 87, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2014 r., III CSK 204/13, nie publ.).

Powyższe twierdzenie jest oczywiste, ale ciągle warte powtarzania przed sądami.

Dalej SN poświęca sporo uwagi zagadnieniom ryzyka walutowego:

Z art. 3 i 5 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. U. UE L 1993/95/29), a także z pkt 1 lit j i l oraz pkt 2 lit. b i d załącznika do tej dyrektywy wynika, że „do celów przestrzegania wymogu przejrzystości zasadnicze znaczenie ma kwestia, czy umowa wskazuje w sposób przejrzysty powody i specyfikę mechanizmu przeliczania waluty obcej, a także związek między tym mechanizmem a mechanizmem przewidzianym w innych warunkach dotyczących uruchomienia kredytu, tak aby konsument mógł przewidzieć, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z tego faktu konsekwencje ekonomiczne”. Zwrot „w innych warunkach” oznacza, że w momencie zawarcia umowy, konsument powinien móc przewidzieć to, co będzie w momencie spłaty poszczególnych rat miesięcznych. Ocena świadomości konsumenta przy zawieraniu umowy jest możliwa jedynie w ramach kontroli incydentalnej, a wszelkie wątpliwości co do spełnienia przez bank wymogu przejrzystości powinny być interpretowane na korzyść konsumenta.

Z zawartego w umowie kredytowej oświadczenia kredytobiorców, że są świadomi ryzyka walutowego nie można wyciągać daleko idących wniosków. Z jednej strony chodzi o ryzyko rynkowe wynikające z prawdopodobieństwa zmiany kursu wymiany lub stopy procentowej, a z drugiej, w tej sprawie prawnie irrelewantne, ryzyko kredytowe prawdopodobieństwa niespłacenia kredytu. Rzeczywistość pokazała, że określenie nawet w przybliżeniu skali ryzyka walutowego związanego z kredytami walutowymi, w szczególności jeśli chodzi o skalę zmiany kursu CHF okazało się złudne i daleko nietrafione. [pogrubienie dodane]

To stwierdzenie SN zaczyna powoli ujmować istotę problemu, jaką jest brak rzetelnej informacji o ryzyku – zamiast takiej informacji banki przedstawiały kredytobiorcom standardowe druki oświadczeń o tym że “zostali w pełni poinformowani o ryzyku” bez dostarczenia im jednocześnie informacji o tym na czym polega ryzyko, jaka jest jego skala i prawdopodobieństwo jego zmaterializowania.

W doktrynie prawniczej przyjmuje się, że w przypadku kredytów
hipotecznych wyrażonych w walucie obcej konieczna jest modyfikacja rebus sic stantibus, chroniąca kredytobiorcę – konsumenta jako stronę słabszą. Należy stosować klauzulę rebus sic stantibus opartą na założeniu, iż praktyczna niemożność oszacowania przez kredytobiorcę konsekwencji ekonomicznych kredytu indeksowanego/nominowanego w walucie obcej wypełniać będzie przesłanki nadzwyczajności z tej klauzuli.

Powyższe twierdzenie stanowi próbę zastosowania nowej konstrukcji prawniczej do ochrony interesów kredytobiorcy. Zgodnie z art. 357(1) Kodeksu cywilnego (klauzula rebus sic stantibus) “Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.”

Jednak konstrukcja ta zapewnia o wiele słabszą ochronę niż bezskuteczność nieuczciwych postanowień umownych, w tym mechanizmu indeksacji. Kredytobiorca musi bowiem udowodnić dodatkowe okoliczności (nadmierne trudności lub rażąca strata przy spełnieniu świadczenia), a poza tym otwiera drogę do sądowego ukształtowania treści umowy kredytu na nowo, co w praktyce sprowadzi się do wprowadzenia warunków jak dla kredytów złotowych, chociaż kredytobiorcy zaciągali kredyt powiązany z kursem waluty obcej właśnie dlatego, że nie było ich stać na kredyt złotowy. W ten sposób konstrukcja rebus sic stantibus doprowadzi do ochrony interesów banków (zamiana jednego zyskownego produktu na drugi zyskowny produkt) przy obciążeniu konsumenta (koszt spłaty kredytu będzie znacznie większy niż zakładany przy zawieraniu umowy).

Powstaje zatem problem, według jakiego kursu waluty obcej (w tym wypadku CHF) należy dokonać przeliczenia ogólnej kwoty zadłużenia pozwanego. W odniesieniu do postanowienia stanowiącego element tzw. spreadu walutowego Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w powołanym wyroku z dnia 30 kwietnia 2014 r., nr C – 26/13 wskazał, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, nie stoi na przeszkodzie, by sąd krajowy zastąpił niedozwolone postanowienie umowne przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszczono jednak możliwość stosownego wypełnienia luki w umowie także w innych sytuacjach, zagrażających interesom konsumenta, gdy nie ma możliwości odwołania się do odpowiedniego przepisu dyspozytywnego (zob. wyrok z dnia 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16, OSNC 2018 r., nr 7-8, poz. 79)

Jakkolwiek w czasie zawierania spornej umowy kredytu nie obowiązywał jeszcze art. 358 § 2 k.c. w wersji znowelizowanej ustawą z dnia 23 października 2008 r. (Dz. U. Nr 228, poz. 1506), który stanowi, że wartość waluty obcej określa się według kursu średniego ogłaszanego przez NBP z dnia wymagalności roszczenia, chyba że ustawa, orzeczenie sądowe lub czynność prawna zastrzega inaczej, jednakże przepis ten, może stanowić jedną, aczkolwiek nie jedyną ze wskazówek pomocnych w rozwiązaniu tej spornej między stronami kwestii prawnej
(zob. też uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16, nie publ.).

Powyższe stwierdzenia SN są całkowicie błędne i stoją nie tylko w sprzeczności z utrwalonym orzecznictwem TSUE co do niemożności zastępowania nieuczciwych postanowień umownych inaczej niż w interesie konsumenta, ale również i stanowisku wyrażonym przez SN w cytowanym wyroku z 14 lipca 2017 r.

W wyroku tym SN stwierdził bowiem, że możliwość uzupełnienia umowy a zasadach analogii z prawa albo zasad słuszności wymagałaby dokonania wykładni przez TSUE, który jednak w tamtej sprawie nie mógł się wypowiedzieć, gdyż umowa była zawarta przed wejściem Polski do UE. W niniejszej sprawie SN mógł skierować odpowiednie pytanie do TSUE, a w istocie miał obowiązek zadania takiego pytania. Skoro jednak nie zrobił tego SN, to musi to zrobić teraz Sąd Apelacyjny, do którego sprawa trafi ponownie.

Ponadto na gruncie przedmiotowej sprawy ustalenia właściwego kursu nie mają większego znaczenia, skoro kredyt został określony w umowie w złotych i był wypłacony w złotych. Trudno powiedzieć dlaczego SN uznał, że w niniejszej sprawie poszukiwanie kursu CHF ma służyć wypełnieniu luki w umowie w interesie konsumenta, skoro kilka akapitów wyżej stwierdził coś przeciwnego, a więc, że powiązanie wysokości zobowiązania z kursem CHF było źródłem nieprzewidzianego ryzyka dla konsumenta.

Jak widać z powyższej analizy, SN ciągle nie jest w stanie przeprowadzić rzetelnej prawnej analizy problemu, a zwłaszcza wyciągnąć ostatecznych konsekwencji z przywoływanego orzecznictwa TSUE. Proponowane zaś alternatywne metody rozwiązania problemu mają zaś chronić interes banków a nie konsumentów.