W wyroku z 12 stycznia 2023 r. (C‑395/21) TSUE stwierdził:
” Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, zmienionej dyrektywą 2011/83, należy interpretować w ten sposób, że:
w przypadku gdy umowa o świadczenie usług prawnych zawarta między adwokatem a konsumentem nie może dalej obowiązywać po wyłączeniu z niej warunku uznanego za nieuczciwy, który ustala cenę usług zgodnie z zasadą stawki godzinowej, a usługi te zostały wykonane, to nie stoją one na przeszkodzie temu, by sąd krajowy przywrócił sytuację, w jakiej znajdowałby się konsument w braku tego warunku, nawet jeśli skutkuje to nieotrzymaniem wynagrodzenia przez przedsiębiorcę. W przypadku gdyby unieważnienie umowy w całości naraziłoby konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego, przepisy te nie stoją na przeszkodzie temu, by sąd krajowy zaradził skutkom nieważności wspomnianego warunku poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron tej umowy. Przepisy te stoją natomiast na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy zastąpił niedozwolony warunek, którego nieważność stwierdzono, sądowym oszacowaniem poziomu wynagrodzenia należnego za wspomniane usługi.”
Aczkolwiek wyrok TSUE nie odnosi się do sprawy kredytu, to jednak oddaje jasny pogląd Trybunału na kwestię wynagrodzenia przedsiębiorcy na podstawie umowy nieuczciwej.
W sprawie będącej przedmiotem wyroku, umowa konsumenta z prawnikiem przewidywała wyłącznie określenie stawki godzinowej za pracę prawnika, natomiast nie zawierała żadnych szczegółów co do planowanego nakładu pracy i związanych z tym obciążeń finansowych konsumenta.
TSUE stwierdził więc, że:
“37 Wymóg, aby warunek umowny był wyrażony prostym i zrozumiałym językiem, należy zatem rozumieć w ten sposób, iż powinien być on rozumiany jako nakazujący, by umowa przedstawiała w sposób przejrzysty konkretne działanie mechanizmu, do którego odnosi się ów warunek, a także, w zależności od przypadku, związek między tym mechanizmem a mechanizmem przewidzianym w innych warunkach, tak by konsument był w stanie oszacować, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z tej umowy konsekwencje ekonomiczne (wyroki: z dnia 20 września 2017 r., Andriciuc i in., C‑186/16, EU:C:2017:703, pkt 45; a także z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 67 i przytoczone tam orzecznictwo).
38 W konsekwencji badanie kwestii, czy warunek taki jak rozpatrywany w postępowaniu głównym jest wyrażony „prostym i zrozumiałym językiem” w rozumieniu dyrektywy 93/13, powinno zostać dokonane przez sąd krajowy w świetle wszystkich istotnych okoliczności faktycznych. Ściślej rzecz ujmując, do sądu krajowego należy ustalenie, z uwzględnieniem ogółu okoliczności zawarcia umowy, czy w rozpatrywanej sprawie konsumentowi podano wszystkie informacje mogące mieć wpływ na zakres jego zobowiązania i pozwalające mu ocenić jego konsekwencje finansowe (zob. podobnie wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch, C‑125/18, EU:C:2020:138, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo).
39 W drugiej kolejności, jeśli chodzi o moment, w którym informacje te powinny zostać podane do wiadomości konsumenta, Trybunał orzekł, że dostarczenie informacji o warunkach umownych i skutkach tego zawarcia przed zawarciem umowy ma dla konsumenta fundamentalne znaczenie. To w szczególności na podstawie tej informacji ten ostatni podejmuje decyzję, czy zamierza związać się warunkami sformułowanymi uprzednio przez przedsiębiorcę (wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Ibercaja Banco, C‑452/18, EU:C:2020:536, pkt 47 i przytoczone tam orzecznictwo).
40 W niniejszej sprawie należy zauważyć, że – jak wyjaśnia sąd odsyłający – warunek dotyczący ceny ogranicza się do wskazania, że wynagrodzenie, które ma być pobrane przez przedsiębiorcę, wynosi 100 EUR za każdą godzinę świadczonych usług prawnych. Taki mechanizm ustalania ceny nie pozwala, w braku jakiejkolwiek innej informacji przekazanej przez przedsiębiorcę, przeciętnemu konsumentowi, właściwie poinformowanemu, dostatecznie uważnemu i racjonalnemu na dokonanie oceny konsekwencji finansowych wynikających z tego warunku, a mianowicie całkowitej kwoty, jaką należy zapłacić za te usługi.
41 Oczywiście, biorąc pod uwagę charakter usług będących przedmiotem umowy o świadczenie usług prawnych, często trudne, a wręcz niemożliwe jest zapewnienie przez przedsiębiorcę od chwili zawarcia umowy dokładnej liczby godzin potrzebnych do świadczenia takich usług, a w konsekwencji rzeczywistego całkowitego kosztu tych usług.
42 Ponadto Trybunał orzekł, że przestrzeganie przez przedsiębiorcę wymogu przejrzystości, o którym mowa w art. 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13, musi być oceniane poprzez odwołanie się do informacji dostępnych temu przedsiębiorcy w dniu zawarcia umowy z konsumentem (wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Ibercaja Banco, C‑452/18, EU:C:2020:536, pkt 49).
43 Jednakże, o ile nie można wymagać od przedsiębiorcy, aby poinformował konsumenta o ostatecznych skutkach finansowych swojego zobowiązania, które zależą od zdarzeń przyszłych, nieprzewidywalnych i niezależnych od woli tego przedsiębiorcy, o tyle informacje, które ma on obowiązek przekazać przed zawarciem umowy, powinny umożliwić konsumentowi podjęcie rozważnej i w pełni świadomej decyzji, po pierwsze, o możliwości zaistnienia takich zdarzeń, a po drugie, o konsekwencjach, jakie mogą one wywołać w odniesieniu do danego świadczenia usług prawnych.
44 Informacje te, które mogą się różnić w zależności, po pierwsze, od przedmiotu i charakteru świadczeń przewidzianych w umowie o świadczenie usług prawnych, a po drugie, od mających zastosowanie zasad wykonywania zawodu i deontologii, powinny zawierać wskazówki pozwalające konsumentowi ocenić przybliżony całkowity koszt tych usług. Do takich należą oszacowanie przewidywanej lub minimalnej liczby godzin potrzebnych do wykonania określonej usługi albo zobowiązanie do wysyłania w rozsądnych odstępach czasu faktur lub okresowych sprawozdań wskazujących liczbę przepracowanych godzin pracy. Do sądu krajowego należy, jak przypomniano w pkt 38 niniejszego wyroku, dokonanie oceny, z uwzględnieniem wszystkich istotnych okoliczności towarzyszących zawarciu tej umowy, czy informacje przekazane przez przedsiębiorcę przed zawarciem umowy umożliwiły konsumentowi podjęcie rozważnej i w pełni świadomej decyzji przy pełnej wiedzy odnośnie do konsekwencji finansowych, jakie pociąga za sobą zawarcie tej umowy.”
Ponieważ w tej sprawie takich informacji zabrakło, to TSUE ocenił skutek nieważności postanowienia o wynagrodzeniu.
“58 W tym względzie należy zauważyć, że jak wynika z orzecznictwa przytoczonego w pkt 54–56 niniejszego wyroku, stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego ceny pociąga za sobą obowiązek sądu krajowego odstąpienia od jego stosowania, chyba że konsument się temu sprzeciwi. Przywrócenie sytuacji, w jakiej znajdowałby się konsument w przypadku braku tego warunku, przekłada się co do zasady, również w przypadku świadczenia usług, na zwolnienie go z obowiązku zapłaty honorariów ustalonych na podstawie tego warunku.
59 W związku z tym, w przypadku gdyby sąd odsyłający uznał, że na podstawie właściwych przepisów prawa krajowego umowy nie mogą dalej obowiązywać po wyłączeniu z nich warunku dotyczącego ceny, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie ich unieważnieniu, nawet jeśli doprowadzi to do tego, że przedsiębiorca nie otrzyma żadnego wynagrodzenia za swoje usługi.
60 Jedynie w sytuacji, gdy unieważnienie umów w całości naraziłoby konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, w związku z czym konsument zostałby spenalizowany, sąd odsyłający ma wyjątkową możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku, którego nieważność stwierdzono, przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron danej umowy.
61 Co się tyczy konsekwencji, jakie unieważnienie umów będących przedmiotem sporu w postępowaniu głównym mogłoby spowodować dla konsumenta, należy zauważyć, że w przypadku umowy kredytu Trybunał orzekł, iż unieważnienie umowy w całości spowodowałoby co do zasady natychmiastową wymagalność pozostałej kwoty kredytu w proporcjach mogących przekraczać możliwości finansowe konsumenta i mogłoby spowodować dla konsumenta szczególnie niekorzystne konsekwencje (zob. podobnie wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch, C‑125/18, EU:C:2020:138, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo). Jednakże szczególnie szkodliwy charakter unieważnienia umowy nie może zostać ograniczony jedynie do skutków o charakterze czysto finansowym.
62 Jak bowiem podnosi rzecznik generalny w pkt 74 i 76 opinii, nie jest wykluczone, że unieważnienie umowy o świadczenie usług prawnych, które zostały już wykonane, może postawić konsumenta w sytuacji niepewności prawnej, w szczególności w sytuacji, gdyby prawo krajowe pozwalało przedsiębiorcy domagać się wynagrodzenia za te usługi na innej podstawie niż ta podstawa, jaka jest unieważnienie umowy. Ponadto, również w zależności od mającego zastosowanie prawa krajowego, nieważność umowy mogłaby ewentualnie mieć wpływ na ważność i skuteczność czynności dokonanych na jej podstawie.
63 W konsekwencji, jeżeli w świetle powyższych rozważań sąd odsyłający stwierdzi, że unieważnienie rozpatrywanych umów w całości pociągałoby za sobą szczególnie niekorzystne skutki dla konsumenta, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd ten zastąpił warunek dotyczący ceny przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron tych umów. Istotne jest jednak, by przepis ten miał być stosowany konkretnie do umów zawartych między przedsiębiorcą a konsumentem i nie miał na tyle ogólnego zasięgu, by jego zastosowanie było zasadniczo równoznaczne z umożliwieniem sądowi krajowemu ustalenia na podstawie jego własnego oszacowania wynagrodzenia należnego z tytułu świadczonych usług [zob. podobnie wyrok z dnia 8 września 2022 r., D.B.P. i in. (Kredyt hipoteczny denominowany w walucie obcej), od C‑80/21 do C‑82/21, EU:C:2022:646, pkt 76, 77 i przytoczone tam orzecznictwo].
64 Pod warunkiem, że zarządzenie z dnia 2 kwietnia 2004 r., o którym mowa w postanowieniu odsyłającym, zawiera taki przepis, czego ustalenie należy do sądu odsyłającego, zarządzenie to może zostać zastosowane w celu zastąpienia klauzuli dotyczącej ceny wynagrodzeniem ustalonym przez sąd.
65 Sąd odsyłający nie może natomiast uzupełnić umów spornych w postępowaniu głównym swoimi własnymi szacunkami dotyczącymi poziomu wynagrodzenia, jaki uważa za racjonalny z tytułu świadczonych usług.
66 Jak bowiem wynika z orzecznictwa Trybunału, jeżeli sąd krajowy stwierdzi nieważność nieuczciwego warunku w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, sąd ten nie może uzupełnić umowy poprzez zmianę treści tego warunku (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo).
67 W tym względzie Trybunał stwierdził bowiem, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takich umowach, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniałoby się bowiem do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez sam brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal mogliby oni dostrzegać korzyść w stosowaniu rzeczonych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały one być unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób interes rzeczonych przedsiębiorców (wyrok z dnia 18 listopada 2021 r., A. S.A., C‑212/20, EU:C:2021:934, pkt 69 i przytoczone tam orzecznictwo).
68 W świetle całości powyższych rozważań na pytania piąte i szóste trzeba odpowiedzieć, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy umowa o świadczenie usług prawnych zawarta między adwokatem a konsumentem nie może dalej obowiązywać po wyłączeniu z niej warunku uznanego za nieuczciwy, który ustala cenę usług zgodnie z zasadą stawki godzinowej, a usługi te zostały wykonane, to nie stoją one na przeszkodzie temu, by sąd krajowy przywrócił sytuację, w jakiej znajdowałby się konsument w braku tego warunku, nawet jeśli skutkuje to nieotrzymaniem wynagrodzenia przez przedsiębiorcę. W przypadku gdyby unieważnienie umowy w całości naraziło konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego, przepisy te nie stoją na przeszkodzie temu, by sąd krajowy zaradził skutkom nieważności wspomnianego warunku poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron tej umowy. Przepisy te stoją natomiast na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy zastąpił niedozwolony warunek, którego nieważność stwierdzono, sądowym oszacowaniem poziomu wynagrodzenia należnego za wspomniane usługi.”
TSUE podtrzymuje więc swoje stanowisko, że wyłącznie jeżeli nieważność umowy jest niekorzystna dla konsumenta, to wówczas (wyjątkowo) sąd krajowy może zastosować przepis dyspozytywny, o ile taki został przez krajowego ustawodawcę specjalnie przewidziany dla określonych sytuacji.
Sprzecze z prawem europejskim jest jednak to, aby sąd dokonywał sądowego oszacowania poziomu wynagrodzenia za usługę – czyli TSUE zakazuje dokładnie tego, czego obecnie polskie banki żądają w ramach tzw. wynagrodzenia za korzystanie z kapitału.