W tym wyroku TSUE cierpliwie tłumaczy zasady ochrony konsumenta polskim sędziom. Tym razem Sąd Rejonowy dla Warszawy-Woli po raz kolejny popisał się głupimi pytaniami wskazującymi na całkowity brak zrozumienia przez sędziego prawa europejskiego (ale oczywiście duży plus, że w tej sytuacji zamiast wydać błędny wyrok, zapytał jednak TSUE).
SR Warszawa-Wola zapytał:
1) Czy w świetle celu dyrektywy [93/13], jakim jest ochrona konsumenta przed nieuczciwymi warunkami umów z przedsiębiorcami, uprawniona jest interpretacja, że wraz z unieważnieniem przez sąd umowy przy zastosowaniu reguł z dyrektywy kończy się zastosowanie tej dyrektywy, a z nią ochrona konsumenta, stąd zasad rozliczenia dla konsumenta oraz przedsiębiorcy trzeba poszukiwać w przepisach krajowego prawa zobowiązań właściwego dla rozliczenia nieważnej umowy?
2) Czy w świetle art. 6 i 7 dyrektywy [93/13], jeżeli sąd stwierdzi, że dany warunek umowy jest niedozwolony, a umowa nie może obowiązywać po eliminacji tego warunku, przy braku zgody stron do wypełnienia powstałej luki zapisami zgodnymi z ich wolą oraz przy braku przepisów dyspozytywnych [podlegających bezpośredniemu stosowaniu w odniesieniu do umowy w przypadku braku porozumienia między stronami w tym zakresie], sąd powinien unieważnić umowę, poprzestając na woli konsumenta żądającego, aby sąd unieważnił umowę, czy też sąd ma badać z urzędu, wykraczając poza żądania stron, majątkową sytuację konsumenta, dla ustalenia, czy unieważnienie umowy nie narazi konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje?
3) Czy art. 6 dyrektywy [93/13] pozwala na interpretację, zgodnie z jaką, jeżeli sąd dojdzie do wniosku, że unieważnienie umowy byłoby szczególnie niekorzystne dla konsumenta, a pomimo nakłaniania stron, nie dojdą one do porozumienia co do wypełnienia umowy, mając na względzie obiektywnie rozumiane dobro konsumenta, sąd może wypełnić powstałą w umowie lukę po »usunięciu« z niej nieuczciwych postanowień, przepisami prawa krajowego nie dyspozytywnymi, w rozumieniu wskazanym w wyroku Trybunału [z dnia 3 października 2019 r., Dziubak, (C‑260/18, EU:C:2019:819)], tzn. mającymi wprost zastosowanie do luki w umowie, a konkretnymi przepisami prawa krajowego, które można zastosować do przedmiotowej umowy tylko odpowiednio lub przez analogię, a które odzwierciedlają regułę obowiązującą w krajowym prawie zobowiązań?”.
Innymi słowy, sąd zapytał:
1. Czy można ignorować dyrektywę 93/13/EWG przy dalszych rozliczeniach stron, a więc w dalszej kolejności zapewnić bankom dodatkowe wynagrodzenie przy nieważnej umowie kredytu?
2. Czy sąd może prześwietlić sytuację majątkową konsumenta i odmówić mu ochrony wbrew jego żądaniu, jeżeli uzna, że konsument nie będzie w stanie ponieść konsekwencji nieważności umowy?
3. Czy w celu unikniecia nieważności umowy, sąd może uzupełnić umowę nie o przepisy dyspozytywne, ale w drodze analogii do innych rozwiązań?
Odpowiedź na te pytania jest oczywista dla każdego kto zna dotychczasowe orzecznictwo TSUE. Trybunał cierpliwie więc powtórzył:
Ad 1.
“17 Po pierwsze, zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 „[p]aństwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta […]”.
(…)
20 W szczególności ustalenie przez prawo krajowe ram prawnych ochrony zagwarantowanej konsumentom przez dyrektywę 93/13 nie może zmienić zakresu i – w związku z tym – istoty tej ochrony, podważając tym samym wzmocnienie skuteczności wspomnianej ochrony poprzez przyjęcie jednolitych zasad dotyczących nieuczciwych warunków (wyrok z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutierrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 65).
21 Po drugie, mając na uwadze szczególny kontekst, w jaki wpisuje się art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, której przepisy mają na celu ochronę konsumentów przed stosowaniem nieuczciwych warunków, Trybunał miał okazję orzec, że ochrona przyznana przez tę dyrektywę nie może być ograniczona jedynie do okresu wykonania umowy zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę, lecz że obowiązuje ona również po wykonaniu tej umowy (zob. podobnie wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Societé Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 73).
22 Tak więc w przypadku unieważnienia zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą umowy z powodu nieuczciwego charakteru jednego z jej warunków do państw członkowskich należy uregulowanie, w drodze ich prawa krajowego, skutków tego unieważnienia, z poszanowaniem ochrony przyznanej konsumentowi przez dyrektywę 93/13, w szczególności poprzez zapewnienie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, jaka istniałaby w braku zaistnienia takiego nieuczciwego warunku.
23 Taki wniosek znajduje, po trzecie, potwierdzenie w celach realizowanych przez dyrektywę 93/13.
24 I tak, z jednej strony, pierwszorzędny i natychmiastowy cel tej dyrektywy polega na ochronie konsumenta i przywróceniu równowagi między stronami (zob. podobnie wyrok z dnia 29 kwietnia 2021 r., Bank BPH, C‑19/20, EU:C:2021:341, pkt 72).
(…)
26 Z drugiej strony dyrektywa 93/13 realizuje również drugi cel, ustanowiony w jej art. 7, zmierzający w dłuższej perspektywie do zaprzestania stosowania nieuczciwych warunków przez przedsiębiorców. W związku z tym samo niestosowanie nieuczciwych warunków wobec konsumenta ma wobec przedsiębiorców skutek zniechęcający do stosowania takich warunków (zob. podobnie wyrok z dnia 29 kwietnia 2021 r., Bank BPH, C‑19/20, EU:C:2021:341, pkt 68).
27 W niniejszej sprawie sąd odsyłający wyjaśnia, że przepisy prawa krajowego, które powinien zastosować w celu ustalenia skutków unieważnienia umowy, prowadziłyby do podziału strat wynikających z tego unieważnienia w częściach równych pomiędzy powodami w postępowaniu głównym i X.
28 Jednakże taki skutek w zakresie, w jakim podważyłby ochronę przyznaną przez dyrektywę 93/13 konsumentom w następstwie unieważnienia umowy, byłby sprzeczny z celami wskazanymi w pkt 23–26 niniejszego wyroku.
29 Przede wszystkim bowiem zastosowanie przepisów prawa krajowego nie pozwoliłoby, zgodnie z wyjaśnieniami przedstawionymi przez sąd odsyłający, na zagwarantowanie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku nieuczciwego warunku, naruszając w ten sposób cel ochrony konsumentów realizowany przez dyrektywę 93/13.
30 Następnie, w przypadku braku ochrony gwarantowanej przez dyrektywę 93/13, stosowanie przepisów prawa krajowego przewidujących jednakowy podział strat między stronami przyczyniłoby się do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ przepisy te mogłyby ostatecznie przynosić korzyści przedsiębiorcom poprzez ograniczenie ich obowiązku zwrotu kwot nienależnie pobranych na podstawie tych warunków.
31 Wreszcie takiej wykładni nie podważa przywołany przez sąd odsyłający wyrok z dnia 7 listopada 2019 r., Kanyeba i in. (od C‑349/18 do C‑351/18, EU:C:2019:936).
32 Wystarczy bowiem przypomnieć, że w pkt 73 tego wyroku Trybunał wskazał, iż kwestia kwalifikacji okoliczności faktycznych do celów prawa odpowiedzialności pozaumownej jest objęta nie dyrektywą 93/13, lecz prawem krajowym. Tymczasem w niniejszej sprawie z postanowienia odsyłającego nie wynika, że spór w postępowaniu głównym wchodzi w zakres odpowiedzialności pozaumownej, ponieważ sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy ochrona zagwarantowana przez tę dyrektywę znajduje zastosowanie na etapie wystąpienia skutków unieważnienia umowy zawierającej nieuczciwe warunki.
33 W świetle powyższych okoliczności art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że w wypadku unieważnienia umowy zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą ze względu na nieuczciwy charakter jednego z jej warunków do państw członkowskich należy uregulowanie, w drodze ich prawa krajowego, skutków tego unieważnienia, z poszanowaniem ochrony przyznanej konsumentowi przez tę dyrektywę, w szczególności poprzez zagwarantowanie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument ten znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku.”
Ad 2.
“41 Niemniej jednak Trybunał orzekł, że dla oceny skutków, w odniesieniu do sytuacji konsumenta spowodowanych unieważnieniem całej umowy, decydujące znaczenie ma wola wyrażona w tym względzie przez konsumenta (wyrok z dnia 3 października 2019 r., Dziubak, C‑260/18, EU:C:2019:819, pkt 56).
42 W niniejszej sprawie z postanowienia odsyłającego wynika, że powodowie w postępowaniu głównym zażądali unieważnienia umowy kredytu wiążącej ich z X.
43 W konsekwencji w zakresie, w jakim sąd odsyłający poinformował konsumentów w sposób obiektywny i wyczerpujący o skutkach prawnych oraz szczególnie szkodliwych skutkach ekonomicznych, jakie może mieć dla nich unieważnienie umowy, sąd ten nie może, po uwzględnieniu ich woli stwierdzenia nieważności umowy, sprzeciwić się zrzeczeniu się przez nich ochrony przyznanej im przez dyrektywę 93/13.
44 Ponadto w świetle orzecznictwa przypomnianego w pkt 38–41 niniejszego wyroku cel polegający na ochronie konsumenta realizowany przez dyrektywę 93/13 nie może pozwolić sądowi krajowemu, z pominięciem zakresu uprawnień przyznanych w tym względzie przez prawo krajowe, na zbadanie z urzędu sytuacji majątkowej konsumenta, który zażądał unieważnienia umowy wiążącej go z przedsiębiorcą ze względu na istnienie nieuczciwego warunku, w celu ustalenia, czy takie unieważnienie może narazić tego konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje.”
Ad 3.
“53 W konsekwencji w przypadku stwierdzenia przez sąd krajowy nieważności nieuczciwego warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem sąd ten nie może uzupełnić tej umowy poprzez zmianę treści owego warunku (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo).
54 Trybunał stwierdził bowiem, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takiej umowie, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniłoby się do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania rzeczonych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały być one unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób uwzględnienie interesu rzeczonych przedsiębiorców (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
55 Natomiast w sytuacji, w której umowa zawarta między przedsiębiorcą a konsumentem nie może dalej obowiązywać po usunięciu nieuczciwego warunku, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, by sąd krajowy, w zastosowaniu zasad rządzących prawem zobowiązań, usunął nieuczciwy warunek poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym w sytuacjach, w których unieważnienie nieuczciwego warunku zobowiązywałaby sąd do stwierdzenia nieważności danej umowy w całości, narażając przez to konsumenta na szczególnie niekorzystne penalizujące go konsekwencje (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 32 i przytoczone tam orzecznictwo).
56 Niemniej jednak Trybunał orzekł także, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 stoi na przeszkodzie wypełnieniu luk w umowie wynikających z usunięcia z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, które nie były przedmiotem szczególnej analizy prawodawcy w celu określenia równowagi między całością praw i obowiązków stron umowy i które nie korzystają w związku z tym z domniemania braku nieuczciwego charakteru, które przewidują, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów, i które nie stanowią przepisów dyspozytywnych ani przepisów mających zastosowanie w wypadku, gdy strony umowy wyrażą na to zgodę (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo).
57 W niniejszej sprawie sąd odsyłający wskazuje, że przepisy prawa krajowego, które zamierza stosować, nie są przepisami dyspozytywnymi w rozumieniu powyższego orzecznictwa Trybunału. Biorąc pod uwagę okoliczność, że w sporze w postępowaniu głównym rozpatrywana umowa kredytu nie może nadal obowiązywać bez uchylonych warunków, że nie istnieją przepisy prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym oraz że unieważnienie umowy byłoby szczególnie niekorzystne dla konsumentów, sąd ten zastanawia się, któremu z celów dyrektywy 93/13 powinien dać pierwszeństwo między z jednej strony celem polegającym na ochronie konsumentów przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami unieważnienia umowy a z drugiej strony celem polegającym na zniechęceniu przedsiębiorców do stosowania nieuczciwych warunków.
58 W tym względzie Trybunał, skonfrontowany z tym samym pytaniem, orzekł już, że dyrektywa 93/13 nie ma na celu proponowania jednolitych rozwiązań w odniesieniu do konsekwencji, jakie należy wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego. Tak więc skoro w myśl art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nieuczciwe warunki nie mogą wiązać konsumentów, to cele te mogły zostać osiągnięte, w zależności od konkretnej sytuacji i krajowych ram prawnych, po prostu poprzez niestosowanie wobec konsumenta danego nieuczciwego warunku lub, jeżeli umowa nie mogłaby dalej obowiązywać bez tego warunku, poprzez zastąpienie go przepisami prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., BancaB., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 39).
59 Niemniej jednakże w pkt 40 tego wyroku Trybunał przypomniał, że konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego nie mają jednak charakteru wyczerpującego.
60 I tak jeśli sąd krajowy przyjmie, że rozpatrywana umowa kredytowa nie może, zgodnie z prawem umów, nadal być prawnie wiążąca po usunięciu konkretnych nieuczciwych warunków, a przy tym nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym ani przepis znajdujący zastosowanie w wypadku osiągnięcia przez strony umowy porozumienia umożliwiający zastąpienie tych warunków, należy uznać, że jeżeli konsument nie wyraził woli utrzymania w mocy nieuczciwych warunków umownych, a unieważnienie umowy narażałoby tego konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje, to wysoki poziom ochrony konsumentów, jaki powinien zostać zapewniony zgodnie z dyrektywą 93/13, wymaga, aby dla przywrócenia rzeczywistej równowagi między wzajemnymi prawami i obowiązkami stron umowy sąd krajowy podjął, z pełnym uwzględnieniem prawa krajowego, wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie danej umowy kredytowej, w szczególności ze względu na natychmiastową wymagalność wierzytelności przysługującej przedsiębiorcy wobec konsumenta (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 41).
61 W tych okolicznościach nic nie stoi na przeszkodzie w szczególności temu, aby sąd krajowy wezwał strony do podjęcia negocjacji w celu ustalenia sposobu obliczania stopy procentowej, o ile określi on ramy tych negocjacji, a ich celem będzie ustanowienie rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron umowy, z uwzględnieniem w szczególności leżącego u podstaw dyrektywy 93/13 celu ochrony konsumenta (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 42).
62 Jak przypomniał już Trybunał, sąd ten jest bowiem zobowiązany, w miarę możliwości, do stosowania swego prawa krajowego w taki sposób, aby wyciągnąć wszystkie konsekwencje, jakie zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru danego warunku, i aby osiągnąć rezultat określony w art. 6 ust. 1 tej dyrektywy, a mianowicie brak związania konsumenta nieuczciwym warunkiem. To samo tyczy się określenia, w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku, konsekwencji, jakie należy wyciągnąć z tego stwierdzenia w celu zapewnienia, zgodnie z celem tej dyrektywy, wysokiego poziomu ochrony konsumenta (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 43).
63 Niemniej jednak uprawnienia sądu nie mogą wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne w celu przywrócenia równowagi na gruncie umowy między jej stronami, a tym samym ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby spowodować unieważnienie danej umowy kredytowej. Gdyby bowiem sąd mógł swobodnie zmieniać lub ograniczać treść nieuczciwych warunków, to uprawnienie tego rodzaju mogłoby zagrozić realizacji wszystkich celów, o których mowa w pkt 24-26 niniejszego wyroku (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 44).
64 W świetle powyższych rozważań art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, by sąd krajowy po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem mógł zaradzić lukom wynikającym z usunięcia nieuczciwego warunku zawartego w tej umowie poprzez zastosowanie przepisu prawa krajowego niemającego charakteru przepisu dyspozytywnego. Jednakże do sądu krajowego należy podjęcie, przy uwzględnieniu całości prawa krajowego, wszelkich środków niezbędnych dla ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby mieć dla niego unieważnienie umowy.”
W rezultacie, TSUE wskazał, że Sąd widząc potencjalne niekorzystne skutki płynące z nieważności umowy ma obowiązek nie ratować umowę w interesie przedsiębiorcy ,lecz ma wykorzystać dostępne mechanizmy prawne dla ochrony konsumenta. W polskim porządku prawnym, takim narzędziem może być instytucja sądowego rozłożenia świadczenia na raty zgodnie z art. 320 kpc., o ile sąd by doszedł do wniosku w sprawie z powództwa banku, że orzeczenie natychmiastowego zwrotu kwoty kredytu jest zbyt dolegliwe. W praktyce takie sytuacje będą jednak rzadkością, gdyż na ogół kredytobiorcy zapłacili już bankowi dużo więcej niż otrzymali, a nawet jeżeli nie, to różnice nie są duże.
Dzisiejszy wyrok TSUE potwierdza więc dotychczasową linię orzeczniczą Trybunału i nie daje bankom żadnych szans na możliwość sądowego ratowania ich nieuczciwych umów.