W wyroku z 15 czerwca 2023 r. (C-520/21) TSUE podkreślił, że prawo europejskie sprzeciwia się temu, aby nieuczciwy przedsiębiorca otrzymał dodatkowe wynagrodzenie w przypadku nieważnej nieuczciwej umowy kredytu.
Prawo europejskie nie sprzeciwia się natomiast temu, aby konsument dochodził od nieuczciwego przedsiębiorcy dodatkowego wynagrodzenia. Jak stwierdził TSUE:
64 Należy stwierdzić, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 44 opinii, że dyrektywa 93/13 nie reguluje wyraźnie skutków nieważności umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem po usunięciu zawartych w niej nieuczciwych warunków. W związku z tym do państw członkowskich należy określenie skutków, jakie pociąga za sobą takie stwierdzenie, przy czym ustanowione przez nie w tym względzie przepisy powinny być zgodne z prawem Unii, a w szczególności z celami tej dyrektywy.
65 Ponadto, jak wskazano w pkt 57 niniejszego wyroku, warunek umowny uznany za „nieuczciwy” należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno co do zasady skutkować przywróceniem sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu korzyści nienależnie nabytych przez przedsiębiorcę, ze szkodą dla konsumenta, w oparciu o wspomniany nieuczciwy warunek (zob. podobnie wyrok z dnia 31 marca 2022 r., Lombard Lízing, C‑472/20, EU:C:2022:242, pkt 50, 55 i przytoczone tam orzecznictwo).
66 W zakresie, w jakim – jak wynika z orzecznictwa przytoczonego w pkt 58 niniejszego wyroku – brak takiego skutku mógłby naruszać odstraszający skutek, jaki art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy zamierza przypisać stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowach zawieranych przez przedsiębiorcę z konsumentami, należy uznać podobny skutek restytucyjny, w sytuacji gdy nieuczciwy charakter warunków umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem powoduje nie tylko nieważność tych warunków, lecz również nieważność tej umowy w całości.
67 Ponadto z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z jej motywem dwudziestym czwartym wynika, że dyrektywa ta ma również na celu zniechęcenie przedsiębiorców do stosowania nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich.
68 Wynika z tego, że zgodność z prawem Unii przepisów krajowych regulujących praktyczne skutki nieważności umowy kredytu hipotecznego z powodu istnienia nieuczciwych warunków zależy od tego, czy przepisy te, po pierwsze, pozwalają na przywrócenie pod względem prawnym i faktycznym sytuacji konsumenta, w której znajdowałby się on w braku tej umowy, a po drugie, nie zagrażają realizacji odstraszającego skutku zamierzonego w dyrektywie 93/13.
69 W niniejszej sprawie, co się tyczy w pierwszej kolejności możliwości dochodzenia przez konsumenta, w przypadku uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną, roszczeń wykraczających poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy, a także, w danym przypadku, poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, nie wydaje się, z zastrzeżeniem weryfikacji przez sąd odsyłający, by taka możliwość podważała cele przywołane w pkt 68 niniejszego wyroku.
70 W tym względzie do sądu odsyłającego należy zbadanie w świetle wszystkich okoliczności zawisłej przed nim sprawy, czy właściwe przepisy krajowe umożliwiają przywrócenie pod względem prawnym i faktycznym sytuacji konsumenta, w której znajdowałby się w braku tej umowy.
71 Co się tyczy odstraszającego skutku zamierzonego przez art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, należy wskazać, że możliwość przywołana w pkt 69 niniejszego wyroku może przyczynić się do zniechęcenia przedsiębiorców do włączania nieuczciwych warunków do umów zawieranych z konsumentami, ponieważ włączenie takich warunków pociągających za sobą nieważność umowy w całości mogłoby pociągać za sobą konsekwencje finansowe wykraczające poza zwrot kwot zapłaconych przez konsumenta i poza zapłatę, w danym przypadku, odsetek za zwłokę.
72 Należy dodać, że przyjęcie przez właściwy sąd środków takich jak te, o których mowa w pkt 69 niniejszego wyroku, nie może zostać uznane za sprzeczne z zasadą pewności prawa, ponieważ stanowi ono konkretne wprowadzenie w życie zakazu stosowania nieuczciwych warunków przewidzianego w dyrektywie 93/13.
73 Ponadto zasada proporcjonalności, która stanowi ogólną zasadę prawa Unii, wymaga, aby przepisy krajowe wykonujące to prawo nie wykraczały poza to, co jest konieczne do osiągnięcia zamierzonych celów (zob. podobnie wyroki: z dnia 14 marca 2013 r., Aziz, C‑415/11, EU:C:2013:164, pkt 74; z dnia 8 grudnia 2022 r., BTA Baltic Insurance Company, C‑769/21, EU:C:2022:973, pkt 34). W konsekwencji do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny w świetle wszystkich okoliczności sporu w postępowaniu głównym, czy i w jakim zakresie uwzględnienie roszczeń konsumenta, takich jak te, o których mowa w pkt 69 niniejszego wyroku, wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów przywołanych w pkt 68 niniejszego wyroku.
74 Wynika z tego, że w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że umowa ta nie może dalej obowiązywać po usunięciu zawartych w niej nieuczciwych warunków, dyrektywa 93/13 nie stoi na przeszkodzie wykładni prawa krajowego, zgodnie z którą konsument ma prawo żądać od instytucji kredytowej rekompensaty wykraczającej poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, pod warunkiem poszanowania celów dyrektywy 93/13 i zasady proporcjonalności.
75 W drugiej kolejności, co się tyczy roszczeń przedsiębiorcy wobec konsumenta, należy wskazać, że podobnie jak w przypadku możliwości dochodzenia przez konsumenta roszczeń wynikających z nieważności umowy kredytu hipotecznego takie roszczenia mogą być dopuszczalne tylko wtedy, gdy nie zagrażają celom wskazanym w pkt 68 niniejszego wyroku.
76 Tymczasem przyznanie instytucji kredytowej prawa do żądania od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę, w danym przypadku, odsetek za zwłokę mogłoby podważyć odstraszający skutek zamierzony przez dyrektywę 93/13, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 60 opinii.
77 Trybunał miał już okazję wyjaśnić w innym kontekście, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takich umowach, takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniłoby się bowiem do wyeliminowania odstraszającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania rzeczonych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały one być uznane za nieważne, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób interes rzeczonych przedsiębiorców (wyrok z dnia 14 czerwca 2012 r., Banco Español de Crédito, C‑618/10, EU:C:2012:349, pkt 69).
78 Podobnie wykładnia prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy, a tym samym otrzymania wynagrodzenia za korzystanie tego kapitału przez konsumenta, przyczyniłaby się do wyeliminowania odstraszającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez uznanie tej umowy za nieważną.
79 Ponadto skuteczność ochrony przyznanej konsumentom przez dyrektywę 93/13 byłaby zagrożona, gdyby byli oni narażeni, w ramach powoływania się na swoje prawa wynikające z tej dyrektywy, na ryzyko konieczności zapłaty takiej rekompensaty. Jak podkreślił rzecznik generalny w pkt 61 opinii, taka wykładnia groziłaby stworzeniem sytuacji, w których bardziej korzystne dla konsumenta byłoby raczej kontynuowanie wykonania umowy zawierającej nieuczciwy warunek niż skorzystanie z praw, które wywodzi on ze wspomnianej dyrektywy.
80 Rozumowania tego nie może podważyć argumentacja Banku M., zgodnie z którą w braku możliwości żądania przez przedsiębiorców rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę, w danym przypadku, odsetek za zwłokę, konsumenci uzyskaliby „darmowy” kredyt. Nie może go również podważyć argumentacja Banku M. i Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego (Polska), zgodnie z którą stabilność rynków finansowych byłaby zagrożona, gdyby banki nie mogły żądać od konsumentów takiej rekompensaty.
81 W tym względzie, po pierwsze, zgodnie z zasadą nemo auditur propriam turpitudinem allegans (powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany) nie można dopuścić ani do tego, by strona czerpała korzyści gospodarcze ze swojego niezgodnego z prawem zachowania, ani do tego, by otrzymała odszkodowanie za niedogodności nim wywołane.
82 W niniejszej sprawie, jak zauważył w istocie rzecznik generalny w pkt 58 opinii, ewentualne uznanie umowy kredytu hipotecznego za nieważną jest skutkiem stosowania nieuczciwych warunków przez Bank M. W związku z tym nie może on uzyskać odszkodowania za utratę zysku analogicznego do tego, jaki zamierzał osiągnąć ze wspomnianej umowy.
83 Po drugie, jak wskazał rzecznik generalny w pkt 63 opinii, argument dotyczący stabilności rynków finansowych nie ma znaczenia w ramach wykładni dyrektywy 93/13, która ma na celu ochronę konsumentów. Ponadto nie można dopuścić, by przedsiębiorcy mogli obejść cele realizowane przez dyrektywę 93/13 ze względu na zachowanie stabilności rynków finansowych. Do instytucji bankowych należy bowiem organizacja działalności w sposób zgodny z tą dyrektywą.
84 W konsekwencji w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że nie może ona dalej obowiązywać po usunięciu zawartych w niej nieuczciwych warunków, dyrektywa 93/13 stoi na przeszkodzie wykładni prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty.
85 W świetle całości powyższych rozważań na zadane pytanie należy odpowiedzieć, że w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że nie może ona dalej obowiązywać po usunięciu z niej nieuczciwych warunków, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że:
– nie stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą konsument ma prawo żądać od instytucji kredytowej rekompensaty wykraczającej poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, pod warunkiem poszanowania celów dyrektywy 93/13 i zasady proporcjonalności, oraz
– stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty.
TSUE stanowczo odrzucił możliwość, aby nieuczciwy bank w przypadku nieważności umowy kredytu mógł żądać od konsumenta zapłaty dodatkowego wynagrodzenia. Jedyne co bankowi przysługuje to żądanie zwrotu kwoty wypłaconego kredytu wraz z odsetkami za opóźnienie od dnia wezwania do zapłaty. Jest to słuszne orzeczenie, gdyż inaczej cały system ochrony konsumenta ległby w gruzach – nieuczciwy przedsiębiorca zawsze mógłby bowiem dochodzić od konsumenta dodatkowego wynagrodzenia w przypadku nieuczciwości zaoferowanej przez siebie umowy.
TSUE zwrócił jednocześnie uwagę na to, że konsumentowi należy się zwrot zapłaconych przez niego kwot wraz z odsetkami za opóźnienie od dnia wezwania. Powinno to położyć kres antykonsumenckiej wykładni dokonywanej przez część sędziów, a wiążących stan opóźnienia banku z chwilą złożenia przez kredytobiorcę oświadczenia o akceptacji nieważności umowy.
Jednocześnie TSUE stwierdził, że prawo europejskie nie wyklucza, aby konsument dochodził od banku zapłaty dodatkowej rekompensaty, aczkolwiek pozostawione jest to ustawodawstwu krajowemu.